Lần khác, tại Quảng Trị, tôi ngồi nhậu ở Hồ Xá với một nhóm người địa phương và gần như không hiểu họ nói gì. Nhưng tôi thích không khí tự nhiên và thân thiện đó. Họ khiến tôi nhớ lại những ngày ở Canada, nơi tôi quen vài người trong quân đội, mỗi vùng một giọng. Đặc biệt là dân "newfie" từ Newfoundland, khi họ nói chuyện với nhau, chỉ họ mới hiểu, tôi nghe bập bõm.
Tôi biết nghe, nói và viết tiếng Việt; hơn hết, tôi yêu tiếng Việt. Nên hễ có chuyện gì xảy ra với ngôn ngữ này, bạn bè sẽ báo cho tôi hay. Chẳng hạn, gần đây, họ hỏi tôi: "Jesse có biết, tỉnh Hưng Yên đang muốn sửa tật nhầm lẫn phát âm n và l cho học sinh?".
À, chuyện "nương" và "lương" đây. Tôi hiểu ra ngay.
Nếu những kế hoạch như thế dễ dàng thành công, tôi nghĩ sao không thử bắt đầu từ giọng Quảng Trị trước đi. Từ góc nhìn của một người Canada như tôi, giọng nói ở đây ríu rít như chim sẻ, nhất là sau vài lon bia.
Tôi thích ngôn ngữ được sử dụng chính xác, đặc biệt là trong không gian học thuật, nên tôi ủng hộ mọi nỗ lực của nhà trường giúp học sinh nói đúng và viết đúng. Nhưng đừng đưa sự kiểm duyệt vào sinh hoạt đời thường. Đây chính là điều tôi lo lắng: khi anh đã mở cánh cửa lập luật để canh chừng ngôn ngữ của người khác, e rằng anh sẽ không bao giờ khép lại được.
Hồi mới học tiếng Việt, tôi nói giọng Bắc, như nhiều người nước ngoài học tiếng Việt khác. Nhiều âm nghe rõ ràng và dễ bắt chước hơn. Về sau, do sự thay đổi không gian sống, tôi lại yêu thích sự mềm mại của giọng Nam. Cũng như bao nhiêu ngôn ngữ khác trên Trái đất này, phương ngữ tiếng Việt đa dạng và thú vị vô cùng. Không chỉ là công cụ để tư duy hay giao tiếp, nó là hơi thở, là bản sắc của con người, gắn chặt với nơi cha sinh mẹ đẻ. Việt Nam có câu thành ngữ "chửi cha không bằng pha tiếng". Ban đầu tôi nghe và chỉ hiểu lờ mờ. Cho tới khi chứng kiến phản ứng bất cần của một người khi bị sửa lỗi phát âm trên bàn nhậu, tôi mới hiểu đầy đủ lời "cảnh báo" của các cụ.
Anh ấy nói: "Sao tôi phải bỏ giọng quê tôi để nói theo giọng người nơi khác?". Lập luận của anh là mỗi vùng có một âm thanh, giọng điệu riêng, tại sao phát âm của quê anh lại bị coi là có vấn đề.
Anh ấy không phải không có lý. Phương Tây cũng từng có những kế hoạch tương tự, nhưng gần như không bao giờ thành công, đơn giản vì chúng tôi không tin có giọng nào "cao quý" hơn giọng nào. Việc cho rằng nguồn gốc quyết định giá trị của giọng nói chính là một ngụy biện nguồn gốc (genetic fallacy).
Về mặt tư duy phản biện, mọi ý kiến đều ngang hàng nếu có lý lẽ vững chắc đi kèm. Việc chuẩn hóa quá mức thường xuất phát từ tư duy hành chính: Đặt một cái búa trong văn phòng, thế nào người ta cũng tìm cách chuẩn hóa cả cái đinh. Mọi thứ phải tuân theo quy trình, dù đó là đinh 5 li hay một phương ngữ.
Thực tế, sự trôi dạt của ngôn ngữ không phải là suy tàn, mà là mở rộng, thích nghi và phát triển. Ngôn ngữ thay đổi để phục vụ những người sử dụng nó. Nó là một công cụ sống, không phải là một hóa thạch cần được bảo tồn nguyên vẹn.
Trong tiếng Anh, thời gian bị chia thành thì cứng nhắc (I went, I go, I will go), như những chiếc vé tàu không thể đổi. Trong tiếng Việt, bạn chỉ cần nói "tôi đi hôm qua", "mai tôi đi" hoặc đơn giản là "tôi đi", còn lại ngữ cảnh sẽ lo hết.
Với người nói tiếng Anh, đó có thể là một "lỗi hệ thống", nhưng với người Việt, điều đó rất tự nhiên, thậm chí còn thanh thoát nữa. Thời gian ở đây chảy như một con sông, chỉ cần vài cái mốc hôm nay, hôm qua, ngày mai, chẳng cần uốn éo động từ.
Sự uyển chuyển ấy cũng uốn nắn cả suy nghĩ: con người sống nhiều trong hiện tại hơn, ít bị giam cứng trong cái lồng của thì quá khứ, hiện tại, tương lai. Chẳng hạn, bạn thử tìm cách thoái thác với một ông chú đang nhậu, rằng bạn "will have been going" đâu đó xem, chắc ổng chỉ cười hề hề rồi bảo: "Thôi, nhiều chuyện quá! Uống đi Jesse!". Đấy, ngôn ngữ lúc này đâu còn là những ký hiệu giao tiếp máy móc, nó giúp ta hiểu cả tập quán, lối sống của con người.
Và đó là lý do tại sao việc "sửa" sự trôi dạt của ngôn ngữ không chỉ bất khả thi mà còn phản tác dụng. Con sông ngôn ngữ không chỉ bào mòn, nó còn bồi đắp, chia nhánh, đẻ thêm ý nghĩa. Còn sự chuẩn hóa gò ép thì chỉ như đóng cổng, chặn nước. Chợ có thể dẹp, sông có thể ngăn, nhưng ngôn từ thì không thể cấm, chúng sẽ chảy tràn qua nhưng ranh giới hữu hình.
Tuy nhiên, tôi vẫn phải quay lại điểm xuất phát ban đầu - vấn đề giáo dục sao cho nói đúng và viết đúng. Dù sẽ rất thách thức và cần nhiều nỗ lực, điều này là cần thiết và đáng phải theo đuổi.
Tôi chỉ muốn có sự phân biệt rõ ràng giữa ngôn ngữ viết và ngôn ngữ nói, giữa bối cảnh học thuật và đời sống, giữa tiếng phổ thông và phương ngữ, để ta không vì giọng nói mà phán xét hoặc làm tổn thương nhau.
Jesse Peterson (Nguyên tác tiếng Việt)